Zamość Śródmieście – Zwiedzanie – rezydencja Zamoyskich

Niemal naprzeciw d. rezydencja Zamoyskich, obecnie siedziba wojewódzkich władz sądowych. Znajduje się na osi kompozycji urbanistycznej w zach. części miasta. Usytuowany w głębi pałac poprzedzony jest obszernym otwartym dziedzińcem, ujętym po bokach długimi oficynami. Z tyłu pałacu dziedziniec zamknięty z 3 stron niższymi skrzydłami oficyn. Architektura pałacu jest niejednolita wskutek licznych przebudów.

Pierwotna rezydencja, wzniesiona przez Jana Zamoyskiego w 1. 1579—8S wg proj. B. Moranda, oddzielona była od reszty miasta własnymi obwarowaniami bastej owymi z bramą od frontu na osi założenia. Pałac hetmański o dł. 60 m, czternasto-okienny, piętrowy, po przebudowie tkwi w murach obecnego korpusu głównego. Miał on od frontu monumentalne, dwuskrzydłowe schody prowadzące na I honorowe piętro (piano nobile) z czteroarkadową loggią — portykiem. Nad pałacem górowała wieża zw. altaną, z tarasem, skąd roztaczał się widok na miasto i okolicę.

W pałacu tym Jan Zamoyski jako kanclerz wielki przyjmował posłów zagranicznych, tu też podejmował na zapusty w 1588 znakomitego jeńca — Maksymiliana, arcyksięcia austriackiego, który trzymał mu do chrztu córkę. Siedzibą ordynatowej i jej fraucymeru były 2 osobne budynki za pałacem (dzisiejsze tylne skrzydło zach.). Za czasów Jana Zamoyskiego Sobiepana pałac z licznymi dziełami sztuki uległ pożarowi w 1658, wkrótce jednak został odbudowany i w 1660 stał się — z inicjatywy ordynata — miejscem ważnego wydarzenia kulturalnego, jakim było przedstawienie teatralne sztuki Corneille’a „Cyd” w polskim tłumaczeniu Jana Andrzeja Morsztyna.

Za czasów Marcina Zamoyskiego w 1. 1689—90 pałac został nadbudowany o II piętro przez J. M. Linka, a wnętrza otrzymały bogate wyposażenie malarsko-rzeźbiarskie. Zasadniczej przebudowie póżnobarokowej uległ pałac w 1. 1747—51, za rządów ordynata Tomasza Antoniego, wg proj. zamojskich architektów J. de Kawe i J. A. Bema (prace prowadził J. Columbani). Korpus pałacu otrzymał wyniosłe dachy łamane (mansardowe) i został połączony piętrowymi galeriami z tylną, zach. oficyną, dzięki 'Czemu powstał zamknięty dziedziniec za pałacem. Od frontu utworzono na modłę francuską dziedziniec honorowy przez wybudowanie przy korpusie głównym pawilonów oraz prostopadłych skrzydeł bocznych z narożnymi pawilonami o łamanych dachach namiotowych. Dziedziniec zamykała od strony miasta żelazna krata z kamienną bramą, zwieńczoną rokokowymi rzeźbami.

Następną modernizację rezydencji w stylu klasycy-stycznym rozpoczął w 1806 Stanisław Kostka Zamoyski, wybitny mecenas sztuki i kultury, wg wcześniej zamówionych projektów u architektów krajowych (Piotr Aigner, Jakub Hempel, Henryk Ittar) i francuskich (A. Dufour, P. Fontaine, Ch. Percier). Projekty przewidywały założenie muzeum. Szeroko zakrojone prace zostały przerwane przez wypadki wojenne w 1809. Od tego czasu pałac przestał być siedzibą ordynatów; w 1821 sprzedano go wraz z miastem Skarbowi Państwa. Pozostały nikłe ślady rozpoczętej przebudowy kierowanej przez Ittara — kilka kominków klasy cysty cznych. Bogate niegdyś wyposażenie architektoniczne uległo zniszczeniu w czasie przebudowy pałacu po 1831 na szpital wojskowy. Podwyższono wówczas II piętro i pozbawiono elewacje pierwotnych podziałów. Pozmieniano dachy mansardowe nad korpusem i skrzydłami na prostsze. W pawilonie pd. urządzono kaplicę prawosławną. Po likwidacji twierdzy w 1866 znalazły tu pomieszczenie instytucje sądowe (w 1918 utworzono w Zamościu Sąd Okręgowy, obecnie Wojewódzki). Dziedziniec honorowy przed pałacem został zadrzewiony i pełni rolę skweru.

W pn. skrzydle pałacu mieści się Drukarnia Zamojska mająca przeszło pięćdziesięcioletnią tradycję. Założona w 1921 jako Drukarnia Sejmiku Zamojskiego została podniesiona na wysoki poziom przez Mieczysława Klauznicera. Tu były drukowane niektóre wydawnictwa bibliofilskie Towarzystwa Miłośników Książki w Zamościu, m. in. w 1925 zbiór poezji „Kwadraty” Stanisława Młodożeńca, współtwórcy polskiego futuryzmu, profesora zamojskiego Gimnazjum. Tu drukowano czasopisma regionalne: „Ziemia Zamojska”, „Teka Zamojska”, „Słowo Zamojskie” i in. W lipcu 1944 maszyny zostały ocalone przed wywiezieniem przez Niemców

Oficyny — to 2 parterowe klasycystyczne budynki ustawione do siebie pod kątem prostym, łączące się z pd. skrzydłem pałacu i sąsiadujące z d. arsenałem, dziś zajęte przez urzędy kilku wydziałów Urzędu Miasta Zamościa. Budowane były w połowie XVIII w. na ujeżdżalnię (zw. wówczas „raiszulą”), wozownię i masztalernię; spalone w czasie oblężenia w 1809 uległy następnie gruntownej przebudowie wewnątrz, ze zmianą sposobu użytkowania. Elewacje otrzymały nowe opracowanie architektoniczne w stylu klasycystycznym, z boniowaniem na narożach.