Zwiedzanie miasta rozpoczynamy od Parku Miejskiego, gdzie w tzw. Kojcu mieści się model miasta, potem oglądamy Starą Bramę Lubelską i zwiedzamy d. centrum życia dworskiego i umysłowego wzdłuż ul. Akademickiej, a więc gmach d. Akademii i budynki towarzyszące, zespół budowli d. rezydencji Zamoyskich, wreszcie arsenał, Bramę Szczebrzeską oraz kolegiatę i budynki kapitulne. Park Miejski, założony na terenach pofortecznych w 1. 1922—27 wg konkursowego projektu Waleriana Kronenberga, jest dobrym przykładem adaptacji reliktów fortyfikacji do celów rekreacji miejskiej. Park o pow. 11,2 ha ma zarys złożony jak gdyby z 2 trójkątów, wynikający z połączenia kształtu pierwotnego rawelinu i słoniczoła, dzieł fortyfikacji ziemnej z początku XIX w., częściowo zburzonych po zlikwidowaniu fortecy w 1866. Park obejmuje też przylegające od pd., dobrze czytelne w terenie wały ziemne kurtyny i bastionu pn.-zach. nr IV, z 3 dobrze zachowanymi sklepionymi przepustami, oraz tzw. Kojec. Bogato rzeźbiony teren dzięki fosom i wałom fortyfikacyjnym dodaje Parkowi zamojskiemu malowniczości. W zach. części znajduje się rozległy staw, będący pozostałością szerokiej fosy wokół słoniczoła (dlatego wyspa ma kształt odwróconej litery V), zasilany wodami Łabuńki. Na stawie, w wydzielonym basenie przebywają dwie foki, stanowiące dużą atrakcję dla dzieci i młodzieży, oraz kaczki i łabędzie.
Kojec jest obiektem architektury fortecznej, służącym niegdyś do obrony fosy. Wzniesiony został w 1836 w zagłębieniu fosy, nad kanałem wodnym; nad nim przebiegał most prowadzący do rawelinu. Jest to jedyny zachowany z 5 tego typu kojców zbudowanych w Zamościu jednocześnie. Ma kształt nieregularnego pięcioboku; wnętrze nakryte jest potężnym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Ceglano-kamienna architektura zewnętrzna nawiązuje do zamojskiej architektury fortecznej z czasów gen. Malletskiego-
Model miasta w Kojcu wprowadza nas w ogólną problematykę urbanistyki i architektury miasta zaprojektowanego jako idealne.
Pokaźnych rozmiarów (6 m średnicy) model został wykonany z gipsu polichromowanego w skali 1:165 w 1947 przez zamojskich architektów Tadeusza Zarembę i Adama Klimka oraz rzeźbiarza Eugeniusza Baranowskiego prof. Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych w Zamościu. Zostało na nim przedstawione miasto z fortyfikacjami w okresie największego rozwoju architektonicznego w XVII —XVIII w. Mimo pewnych nieścisłości, model daje dobre wyobrażenie o kompozycji urbanistycznej kanclerskiego grodu.
Zamość, miasto-twierdza założone w 1580 przez Jana Zamoyskiego, kanclerza wielkiego koronnego, zostało usytuowane na płaskim wzniesieniu nad doliną rozlewisk Łabuńki i Topornicy, naprzeciw Skokówki, gdzie w niewielkim zameczku rodowym urodził się fundator. Zamość przeznaczony był na stolicę ordynacji czyli „państwa zamojskiego’*, mającego na celu stworzenie i podtrzymanie kultu rodu Zamoyskich-Jelitczyków przez materialne zabezpieczenie politycznej i społecznej pozycji rodu w Rzeczypospolitej. Miasto miało charakter wielofunkcyjny: pomieściło rezydencję ordynata — ,, głowy państwa” było twierdzą obronną z nowoczesnymi fortyfikacjami, ośrodkiem oświaty i nauki (Akademia i drukarnia), życia religijnego (kolegiata) i sądownictwa (trybunał dla miast ordynacji), ważnym ośrodkiem rzemiosła i wymiany towarowej skupiających się aż przy 3 rynkach.
Miasto było niewielkie — w obrębie fortyfikacji wraz z rezydencją zajmowało ok. 24 ha, miało zaledwie ok. 600 m długości i ok. 400 m szerokości; obliczone było dla ok. 3 tys. mieszkańców. Zamość był miastem kompletnym, można powiedzieć, idealnym w swojej strukturze przestrzennej i organizacyjnej. Jego układ, zaprojektowany przez włoskiego inżyniera i architekta Bernarda Moranda z Padwy lub Wenecji, nawiązywał do włoskiej późnorenesansowej myśli urbanistycznej, zwłaszcza do wzorów Pietra Cataneo z połowy XVI w. i stał się jedną z najwybitniejszych realizacji tego typu w sztuce europejskiej.