Naprzeciw placu gmach d. Akademii Zamojskiej. Wielki piętrowy czworobok na rogu ul. Akademickiej i Pereca, obecnie siedziba mającego piękne tradycje I Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Zamoyskiego i średnich szkół zawodowych oraz Studium Administracyjnego Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
W związku z otwarciem w 1594 przez Jana Zamoyskiego Akademii, powstały pierwsze budowle z audytoriami oraz domy dla profesorów i studentów (bursa), projektowane przez B. Moranda i usytuowane w pn.-zach. rejonie miasta. Nie znany jest jednak bliżej układ dzielnicy akademickiej z pierwszego okresu. Był on z pewnością zaprojektowany jako równoważny z kolegiatą na osi pn.-pd., krzyżującej się przed rezydencją z osią podłużną urbanistycznego założenia. Te równoważne ramiona „Akademia t- kolegiata” w przestrzennym organizmie miasta miały swój odpowiednik w powiązaniu prawno-organizacyjnym tych dwu instytucji.
Obecny czworoboczny gmach z dziedzińcem został wzniesiony w drugiej fazie dziejów uczelni, w 1. 1639—48, z fundacji II ordynata, Tomasza i Katarzyny z Ostrogskich Zamoyskiej, zapewne wg proj. J. Jaroszewicza (uroczyste położenie kamienia węgielnego nastąpiło już po śmierci fundatora 29 VIII 1639). Wzorcowe rozplanowanie wczesnobarokowe-go gmachu, regularne, o ścisłej symetrii i osiowości z krzyżowym układem komunikacyjnym, pokrewne rozwiązaniom gmachów kolegiów jezuickich, jest wybitnym osiągnięciem w dziedzinie architektury szkolnej XVII w. w Polsce. Dwutraktowe skrzydła wsch. i zach. (frontowe), przez które przechodzi oś założenia z bramami i klatkami schodowymi, pomieściły w obu kondygnacjach duże sale audytoryjne, kaplicę, bibliotekę i drukarnię.
W 2 pozostałych skrzydłach, trzytraktowych z krzyżowymi korytarzami pośrodku, znalazły się mieszkania dla profesorów i stancje dla studentów. Obszerny dziedziniec otwarty był na parterze z 2 stron półkolistymi arkadami na filarach i opasany biegnącym wyżej fryzem ornamentalnym.
Wskutek opłakanego stanu Akademii w XVIII w. zaniedbany gmach uległ po reformie bpa Laskarysa przebudowie, przeprowadzonej w 1. 1752—65 przez architektów zamojskich Jerzego de Kawe i Andrzeja Bema. Budowla otrzymała w miejsce grzebienia attyk wysoki łamany dach mansardowy, zgodnie z późnobarokową modą. Po kasacie Akademii w 1784 i po przeniesieniu Gimnazjum zamojskiego do Szczebrzeszyna w 1811 gmach został zamieniony na okres kilkudziesięciu lat na koszary wojskowe. Za rządów gen. Mallet-Malletskiego, ok. 1825, budynek poddano zubożającej go przebudowie w duchu „koszarowym”: dachy mansardowe zostały zdjęte, arkady w dziedzińcu zamurowane, portale i obramienia okienne skute. Po likwidacji twierdzy w 1866 do gmachu znowu wróciła młodzież szkolna, z przerwą okupacyjną 1939—44, gdy mieściła się tam żandarmeria niemiecka.
Zorganizowanie Akademii przewidywał Jan Zamoyski od razu w zakładanym mieście. Już w 1581 istniała szkoła kierowana przez zdolnego filozofa ks. Jana Herbesta, przekształcona jednak w 1584 w szkołę parafialną przy kościele Sw. Krzyża na Przedmieściu Lwowskim. Dopiero w 1589 powstała bardziej ambitna szkoła średnia — gimnazjum kierowane przez trzy lata przez łacińsko-polskiego poetę Sebastiana Klonowicza (Acernusa) z Lublina. Doradcą Zamoyskiego i współorganizatorem Akademii był znakomity poeta nadworny Szymon Szymonowicz (Szymon Bedoński ze Lwowa, znany wówczas jako Simonides), który zwerbował w Krakowie 3 pierwszych profesorów i przyczynił się do uruchomienia w 1594 drukarni. Publiczne ogłoszenie o powstaniu Akademii wydał Zamoyski 5 IV 1594. Kilka miesięcy później papież Klemens VIII zatwierdzając bullą powołanie uczelni przydał swój herb rodowy Aldobrandinich do godła Akademii. Z okazji uroczystego otwarcia uczelni (5 III 1595) Zamoyski wydał „Odezwę do Polaków” ze słynnymi słowami: „Takie są rzeczypospolite jakie ich młodzieży chowanie”.
Akademia Zamojska w intencji fundatora miała być szkołą obywatelską przeznaczoną dla młodzieży szlacheckiej przygotowującej się do służby państwowej. Strukturę uczelni wzorował Zamoyski na słynnej szkole Sturma w Strasburgu, do której w młodości sam uczęszczał. Zamoyski określił strukturę organizacyjną i szczegółowy program nauczania w akcie fundacyjnym Akademii wydanym w 1600. Studia były dwustopniowe: stopień niższy wstępny (classes inferiores) i normalny wyższy (classes superiores). Językami wykładowymi były łacina i greka. Początkowo zostały utworzone 3 wydziały: filozoficzny, prawniczy i medyczny. Katedr utworzono 7; ich uposażenie było połączone z kanoniami przy kolegiacie zamojskiej. Pierwszym rektorem Akademii był Melchior Stefanides.
Organizacyjno-prawne połączenie przez fundatora uczelni z kolegiatą, oszczędne, ale zgoła średniowieczne (scholastyk nadzorował Akademię z ramienia kapituły), odbiło się ujemnie na dalszych losach Akademii. Uczelnia miała od początku charakter katolicki i nastawiona była na zyskiwanie dla katolicyzmu młodzieży innowierczej i schizmatyckiej z pd.-wsch. ziem Rzeczypospolitej. W 1603 powstała katedra teologii i prawa kanonicznego, a jej profesor Dominik Convalis, franciszkanin z Neapolu, został pierwszym cenzorem ksiąg. Wbrew intencjom fundatora zmienił się szybko charakter uczelni ze stanowo-szlacheckiego na plebejski, z liczną młodzieżą pochodzenia mieszczańskiego. W latach 1607—09 wśród 237 nowo przybyłych studentów młodzież szlachecka stanowiła zaledwie 5%.