Zamość – Historia
Miasto (ok. 67 000 mieszk.) położone w Padole Zamojskim, nad Łabuńką (prawy dopływ Wieprza), w l. 1975-98 miasto wojewódzkie, od 1999 r. siedziba władz miasta na prawach powiatu i powiatu ziemskiego. Ośrodek przemysłu spożywczego (zakłady mięsne, browar, młyny, zakłady jajczarsko-drobiarskie), drzewnego (zakłady meblowe), odzieżowego, metalowego. Siedziba Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji oraz Wyższej Szkoły Humanistyczno–Ekonomicznej im. Jana Zamoyskiego. Działa tu Zamojskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Symfoniczna Orkiestra Włościańska im. Karola Namysłowskiego. Ogród Zoologiczny (od 1918 r.). Stolica diecezji rzymskokatolickiej zamojsko-lubaczowskiej. Herbem miasta jest św. Tomasz z włócznią w lewej ręce i herbem Zamoyskich – Jelita u stóp. Informacja turystyczna mieści się w ratuszu.
Miasto zostało założone na gruntach wsi Skokówka w 1580 r. przez Jana Zamoyskiego (1542-1605) – kanclerza wielkiego koronnego, od 1581 r. pełniącego także godność hetmana wielkiego koronnego, z przeznaczeniem na rezydencję i ośrodek ordynacji zamojskiej (od 1589 r.). Układ urbanistyczny śródmieścia, zaliczony do zabytkowych klasy międzynarodowej, stworzył w l. 1579-1600 arch. włoski Bemardo Morando na planie pięcioboku, w układzie szachownicowym, z kwadratowym wielkim rynkiem pośrodku i 2 rynkami pomocniczymi.
Dzięki licznym przywilejom nastąpił szybki rozwój miasta jako ośrodka handlowego (głównie ze Wschodem) i rzemiosła (kuśnierstwo, płóciennictwo). Handlowi i rzemiosłu sprzyjały kolejne przywileje: osiedlania się Ormian (1585 r.), Żydów (1586 r.) i Greków (1589 r.).
Wkrótce nastąpił także rozwój Zamościa jako ośrodka naukowego i kulturalnego. W 1595 r. założenie Akademii Zamojskiej (istniejącej tu do 1784 r., czyli prawie przez 190 lat, a następnie do 1809 r. zastąpionej przez Liceum im. Zamoyskich) i drukarni. W l. 1593-1605 działał tu poeta Szymon Szymonowie (1558-1629). Miasto rozwijało się dynamicznie do końca XVII w. (tj. głównie za rządów Jana i Tomasza Zamoyskich). Pod koniec XVII w. liczyło 253 domy i 3000 mieszkańców. W tym czasie wzniesiono wokół Zamościa fortyfikacje (1617-19, zmodernizowane wg proj. J. M. Linka w l. 1685-94). Na pocz. XVII w. Zamość, a zwłaszcza drewnianą zabudowę przedmieść, zniszczyła seria pożarów. W 1648 r. miasto wytrzymało oblężenie Kozaków pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, w 1656 r. Szwedów, a w 1657 r. wojsk siedmiogrodzkich księcia Jerzego II Rakoczego. W 1664 r. wyrokiem sądu skazano tu na spalenie kilka kobiet posądzonych o czary. Wyrok „złagodzono” i zastąpiono ścięciem skazanych. W 1704 r. Zamość został ograbiony i zniszczony przez wojska szwedzkie, a w l. 1715-16 przez wojska saskie. W 1720 r. w kolegiacie oraz cerkwi św. Mikołaja odbył się synod zamojski pieczętujący unię brzeską (z 1596 r.). W 1771 r. na przedpolach Zamościa doszło do bitwy konfederatów barskich pod dow. Kazimierza Pułaskiego z wojskami rosyjskimi pod dow. płk. Aleksandra Suworowa (późniejszego feldmarszałka i generalissimusa wojsk rosyjskich).
Od 1772 r. w zaborze austriackim (utrata znaczenia gospodarczego i kulturalnego). W 1809 r. w twierdzy bronił się silny liczący 2500 żołnierzy garnizon austriacki, który uległ 20 maja wojskom Księstwa Warszawskiego. W tymże roku miasto zostało włączone do Księstwa Warszawskiego. Od 24 lutego do 25 listopada 1813 r. długotrwała obrona twierdzy pod dow. gen. Maurycego Hauke w czasie oblężenia rosyjskiego. W l. 1815-1918 w Królestwie Polskim. W 1821 r. miasto stało się własnością rządową, a ośrodek ordynacji przeniesiono wówczas do Zwierzyńca. W l. 1821-31 rozbudowa Zamościa pod kierunkiem Jana Chrzciciela Mallet-Malletskiego (powstało osiedle Nowa Osada i fortyfikacje: nadszańce, działobitnia zw. Rotundą oraz nowe bramy Lubelska i Lwowska). W tym okresie przebudowano m.in. pałac, ratusz, kamienice.
W l. 1824-25 w kazamatach twierdzy przez 14 miesięcy więziony był mjr Walerian Łukasiński (1786-1868)-działacz niepodległościowy, współzałożyciel Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego. W okresie wojny polsko-rosyjskiej w 1831 r. obroną twierdzy zamojskiej dowodził gen. Jan Krysiński – był to w tej kampanii ostatni punkt oporu w kraju (twierdza skapitulowała 21 listopada 1831 r.). W 1851 r. w Zamościu urodził się pisarz żydowski tworzący w języku jidysz Icchak Lejbusz Perec (zm. 1915). W 1866 r. zlikwidowano twierdzę, a miasto otrzymało możliwość swobodnego rozwoju terytorialnego. W 1916 r. do miasta doprowadzono linię kolejową łączącą je z Bełżcem i Rejowcem, co spowodowało ożywienie gospodarcze. 20-30 grudnia 1918 r. w mieście wybuchło powstanie zbrojne o charakterze rewolucyjnym, w którym po stronie powstańców walczyło także ok. 100 żołnierzy z miejscowego garnizonu. Wystąpienia zostały stłumione przez przybyły z Lublina batalion WP pod dow. płk. Leopolda Lisa-Kuli. 28-31 sierpnia 1920 r. załoga ufortyfikowanego Zamościa walczyła z 4 i 6 Dywizją Kawalerii ze składu bolszewickiej Armii Konnej dowodzonej przez Siemiona Budionnego. Załogę miasta tworzył 31 pp. pod dow. kpt. Mikołaja Bołtucia (późniejszego gen. bryg. poległego w wojnie obronnej 1939 r. na przedpolach Warszawy), kilka mniejszych oddziałów i 3 pociągi pancerne: „Mściciel”, „Śmierć” i „Zagończyk”. W Zamościu przebywał też sztab działającej w składzie armii polskiej 6 Dywizji Ukraińskiej z płk. Markiem Bezruczką, z tym że główne siły dywizji były odcięte od dowództwa przez bolszewicką Armię Konną. Łącznie obrona miasta liczyła ok. 3500 żołnierzy, 12 dział i 43 kaemy. Skuteczna obrona pozwoliła przygotować nadciągającym oddziałom polskim (2 DP i grupa gen. Stanisława Hallera – tj. 13 DP i 1 DK) kontmatarcie, które pod Komarowem rozbiło bolszewicką Armię Konną, uważaną wcześniej za niezwyciężoną.
W okresie międzywojennym rekonstruowano zabytki miasta i założono muzeum regionalne (1926).
W czasie wojny obronnej w 1939 r. Zamość został zajęty 13 września przez austriacką jednostkę pancerną pod dow. gen. Materny, podporządkowaną dowództwu niemieckiemu. Od 27 września do 5 października 1939 r. miasto zajęły wojska radzieckie, które w wyniku zawartego porozumienia niemiecko-radzieckiego przekazały Zamość okupantom niemieckim. W czasie okupacji hitlerowskiej w okolicach Zamościa prowadzono wysiedlenia i kolonizację niemiecką. W mieście utworzono getto dla ok. 9 tys. Żydów. Przez więzienie śledcze od 19 czerwca 1940 do 22 lipca 1944 r. (Rotundę Zamojską) przeszło ok. 50 tys. osób (Polaków, Żydów i Rosjan), z których ok. 8 tys. hitlerowcy rozstrzelali bądź zamęczyli, a wiele tysięcy skierowali do obozów koncentracyjnych. Od 27 listopada 1942 do 19 stycznia 1944 r. w Zamościu mieścił się wielki obóz przesiedleńczy, przez który przeszło ok. 100 tys. wysiedlonych (w tym wiele dzieci), których następnie kierowano do Niemiec bądź obozów koncentracyjnych. W dzielnicy Karolówka w l. 1941-44 istniał obóz dla jeńców radzieckich, straciło w nim życie co najmniej 15 tys. żołnierzy.
12 czerwca 1999 r. miasto odwiedził papież Jan Paweł II.
Po II wojnie światowej nastąpiła stopniowa, trwająca nadal odbudowa miasta. W 1980 r. obchodzono uroczyście 400-lecie miasta.
W 1992 r. Zamość został wpisany na Światową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego prowadzoną przez UNESCO.