Walory historyczne i krajobrazowe założenia pałacowo-ogrodowego w Zamościu.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku stworzyło możliwości pozyskiwania z funduszy strukturalnych dofinansowania do różnych inwestycji. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR) współfinansuje przedsięwzięcia związane między innymi z rewitalizacją, konserwacją, renowacją, modernizacją i adaptacją historycznych i zabytkowych obiektów wraz z ich otoczeniem. Dlatego też jednym z głównych celów Zamościa stało się pozyskanie dofinansowania na rewitalizację Starego Miasta, uznanego za pomnik historii i wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Prace rewitalizacyjne, które rozpoczęły się w grudniu 2005 roku potrwają do połowy 2008 roku. Łączna kwota dofinansowania pozyskanego z EFRR to ponad 18,5 mln zł, natomiast z budżetu państwa 400 tys. zł. W planie inwestycji umieszczono remont ponad 60 kamienic wraz z dziedzińcami, Domu Centralnego, remont elewacji ratusza z oficyną, wymianę nawierzchni Rynku Wielkiego oraz przebudowę i modernizację wszystkich ulic Starego Miasta.
Niestety, założony program rewitalizacyjny nie objął: całości założenia pałacowego, gmachu Akademii Zamojskiej, monumentalnego kościoła Franciszkanów i fortyfikacji. Należy sądzić, że obiekty te zostaną włączone do kolejnego projektu, obecnie przygotowywanego, a obejmującego lata 2008-2013. Zatem dawna rezydencja Zamojskich będzie dopiero wtedy rewitalizowana. Dlatego należało odpowiednio wcześniej dokonać wyboru lokalizacji monumentalnego pomnika Jana Zamojskiego, gdyż układ pałac-pomnik powinien tak samo precyzyjnie funkcjonować w krajobrazie, jak pałac-miasto-fortyfikacje. Tamtą strukturę przestrzenną budowano na przełomie XVI i XVII w. Była ona bardzo skomplikowana. Ale to dzięki niej Zamość nazywany jest miastem idealnym.
Sądzę, że obecnie autorzy projektu rewitalizacji pałacu i jego ogrodów będą mieli utrudnione zadanie w stworzeniu właściwej kompozycji krajobrazowej. A przecież można było uniknąć tych trudności. Wystarczyło zapoznać się z bogatym zbiorem materiałów ikonograficznych, kartograficznych i fotograficznych, aby poznać stan zagospodarowania założenia pałacowego w różnych okresach. W porządku chronologicznym należałoby wymienić:
1. Fortyfikacje bastionowe pałacu Jana Zamojskiego z okresu lokacji miasta w 1580 roku.
2. Perspektywiczny plan Zamościa z około 1605 roku Miedzioryt w dziele „Urbium praccipuarum mundi teatrum quantum” G. Brauna i F. Hoghenberga.
3. Plan de la Forteresse de Zamość, sprzed 1694 roku Miedzioryt w dziele De Jonsaca, „Histoire de Stanislas Jablonowski”.
4. Plan Zamościa z 1704 roku.
5. Plan Zamościa F. Buzogany z 1772 roku ze zbiorów A. Czołowskiego.
6. Plan Zamościa z 1785 roku, skala 1:7400, rkp., podpisany: „Gerlich M. Jo. Derichs… Carl Colorado Infant Anno 1785” w Archiwum Wojskowym w Wiedniu, sygn. GIK 159.
7. Stan pałacu w Zamościu około 1800 roku przed zamierzoną przebudową, elewacja frontowa.
8. Plan pałacu w Zamościu z 1801 roku. Plan wykonał Hołub, geometra, skala 1:500, zaznaczono bastiony 3 i 4, układ zabudowy rezydencji oraz ogrody.
9. Pałac po remoncie i częściowej przebudowie w 1802 roku.
10. Pałac w Zamościu, lata 70. XIX w. Fot. K. Strzelecki.
11. Wejście do ogrodu Andrianowskiego. Fot. nn, z pocz. XX wieku.
12. Aleja w ogrodzie Andrianowskim przed I wojną światową. Pocztówka firmy Prototypie Scherer, Nabholtz and co., Moscou wykonana z fotografii J. Strzyzowskiego.
13. Pałac w Zamościu. Fot. E. Falkowski około 1950 roku.
14. Zamość z lotu ptaka. Fot. z 2003 roku.
Opisu zmian przestrzennych w budowlach i ogrodach rezydencji Zamojskich, w oparciu o analizę wymienionych materiałów ikonograficznych i kartograficznych, a także inne opracowania naukowe dokonał W. Przegon w pracy z 2000 roku.
Generalnie należy stwierdzić, że w latach 1580-1821, centralny plac przedpałacowy pozbawiony był roślinności. Ogrody znajdowały się po północnej i południowej stronie skrzydeł pałacu. Nawet znakomici francuscy architekci: C. Percie, P.F.L. Fontanie i A. Dufour, którzy w 1803 roku opracowali projekt założeń pałacowo-ogrodowych, nie przewidywali parterów kwiatowych czy układów zieleni wysokiej przed frontem pałacu.
Istotny rozdział w kształtowaniu zieleni miasta przypadł na okres okupacji rosyjskiej i modernizacji twierdzy Zamość. W latach 40. XIX w. przed pałacem, na dawnym dziedzińcu honorowym i placu musztry, powstał ogród spacerowy, który był także miejscem zabaw i festynów ludowych. W 1872 roku świętowano w nim dwusetną rocznicę urodzin cara Piotra I, który miał ponoć odwiedzić twierdzę w 1698 roku.
W 1884 roku przed pałacem został urządzony przez wojsko z inicjatywy i staraniem gen. Andrianowa park – ogród typu angielskiego. Stał się on reprezentacyjnym miejscem tzw. spotkań na powietrzu. Na cześć jego twórcy nazwano go ogrodem Andrianowskim. Do ogrodu wchodziło się za biletami, przez dekoracyjną drewnianą bramę ustawioną w 1890 roku. Snycerskie jej wykonanie nawiązywało do stylu szwajcarskiego i cech rosyjskiej architektury ludowej. Ogród Andrianowski był „gęsto poprzecinany alejkami o kolistych układach […] Na klombach stały formy rzeźbiarskie a wśród drzew altanki”.
Upadek ogrodu Andrianowskiego przypada na lata 1919-1926, kiedy to wytyczono i urządzono park miejski według projektu inż. Waleriana Kronenberga. W 1929 roku teren przed pałacem Zamojskich został urządzony na nowo, również według projektu Kronenberga. Większość drzew wycięto i wytyczono parter kwiatowy, który otwierał szeroką perspektywę na osi pałacu. W głównym budynku pałacowym siedzibę znalazł Sąd Okręgowy w Zamościu. W 1930 roku plac spacerowy przed byłym pałacem otrzymał miano Romualda Jaśkiewicza, jednego z najbardziej poważanych obywateli miasta, który swym autorytetem wspierał każdą społeczną i kulturalną inicjatywę w owym czasie.
W 1940 roku Niemcy rozebrali żelazny parkan otaczający pałac.
Do czerwca 2004 roku na omawianym terenie rosło 40 drzew, w tym kilka pomnikowych kasztanowców i klonów, rzadka lipa srebrzysta i brzoza omszana. W czerwcu tegoż roku wycięto kilkanaście okazów drzew, przygotowując miejsce pod pomnik.
Tak jak w ciągu wieków (XVI-XX) następowały zmiany w zagospodarowaniu otoczenia pałacu, tak i on sam ulegał wielokrotnym przebudowom. Pierwotny pałac renesansowy kanclerza Zamojskiego wzniesiony został razem z miastem i już w 1581 roku był skończony. Umieszczony został wewnątrz twierdzy, w tym samym obwodzie fortyfikacyjnym co miasto, otoczony dużą ilością wolnej przestrzeni na dziedzińce i ogrody. Był to jednoskrzydłowy zameczek, dwutraktowy i dwupiętrowy, zwieńczony attyką jak inne domy Zamościa. Kolejni ordynaci, którzy chcieli i mogli mieć siedziby w stylu epoki, w której żyli, dokonywali pewnych korekt architektonicznych, ale przede wszystkim dotyczyły one zwiększenia funkcjonalności wnętrza pałacowego.
„Dopiero w latach 1744/5, za Tomasza, VII ordynata, przekształcony został w nowoczesny obszerny pałac. Rozebrano otaczający go mur obwodowy, natomiast wzniesiono po bokach symetryczne pawilony i oficyny, które na miejscu dawnego zamkniętego dziedzińca wytworzyły otwartą cour dhonneur.
Plan pałacu w Zamościu z 1801 roku [Tatarkiewicz 1937]
Stare mury dawnego zameczku, stanowiące teraz środkowy korpus gmachu, otrzymały styl nowej epoki, styl barokowy w jego ostatniej rokokowej postaci i saskiej odmianie […] Pałac w Zamościu z mansardowym dachem i facjatą, z rokokowymi rzeźbami zdobiącymi fasadę i bramę wjazdową, wyglądał tak, jak większość osiemnastowiecznych pałaców warszawskich i jak dziś jeszcze wygląda pałac w Klemensowie. […] był on raczej typowy i efektywny, niż artystyczny wytwornej roboty”.
Widok pałacu zamojskiego po przebudowie w połowie XVIII wieku. Rysunek wykonano w 1802 roku [Tatarkiewicz 1937]
Kolejną przebudowę pałacu planował Stanisław Kostka Zamojski. „W 1802 r. do zaprojektowania nowego czy odnowionego pałacu w Zamościu powołał nie jednego, lecz kilku architektów. Wytworzył się przez to jedyny tego rodzaju w Polsce turniej architektów – klasyków”. Do konkursu stanęli trzej architekci polscy: Jakub Hempel, Piotr Aiguer i Henryk Ittar oraz trzyosobowy zespół architektów francuskich: C. Percie, P.F.L. Fontanie i A. Dufour. Wszyscy oni opracowali projekty przebudowy, a nawet wręcz budowy nowego pałacu.
Jednak warunki polityczne pokrzyżowały Stanisławowi Kostce Zamojskiemu plany budowy nowej rezydencji w Zamościu. W 1821 roku musiał zamienić Zamość z rządem Królestwa Polskiego na inne dobra. Od tego czasu okupacyjne władze rosyjskie przebudowywały budowle Zamościa, przysposabiając miasto do roli głównej twierdzy Królestwa Kongresowego. Wtedy to, pałac otrzymał prosty wystrój architektoniczny, który posiada do dziś.
Reasumując, należy stwierdzić, że udowodniliśmy istnienie bogatych przekazów źródłowych różnego typu, które opisują i przedstawiają graficznie zmieniające się w czasie otoczenie rezydencji Zamojskich w Zamościu, a także wystrój architektoniczny samego pałacu.
Sądzę, że jeżeli dojdzie do prac rewitalizacyjnych całego założenia pałacowo-ogrodowego, to powinno odtworzyć się jego wygląd z przełomu XVIII i XIX w., czyli tak jak widać to na rysunkach.
Stworzenie rezydencji według projektu architektów francuskich byłoby czymś innym niż powrót do ostatniego wzoru, czyli tradycji miejsca. W tę możliwie jak najwierniej odtworzoną scenerię powinien być precyzyjnie wkomponowany nowy element punktowy, jakim jest konny pomnik założyciela miasta. Obecnie będzie to bardzo trudne, gdyż spiesząc się z realizacją pomnika, zapomniano przeprowadzić właściwe i konieczne badania historyczno-architektoniczno-krajobrazowe.