Niepożądane obiekty budowlane w strukturze Starego Miasta
„W ostatnich latach w Zamościu nie powstał żaden budynek, który zasługiwałby na miano dzieła sztuki użytkowej. Z trudem można wskazać już nawet nie wybitne czy ciekawe, ale choćby poprawne nowe budowle. Nijaka, przypadkowa, czasem wręcz koszmarnie brzydka – taka właśnie jest nowa architektura Zamościa”.
W ten sposób nowe budowle Zamościa charakteryzują: szef Wydziału Planowania Przestrzennego, Budownictwa i Ochrony Zabytków Urzędu Miejskiego w Zamościu, jego zastępczyni oraz przewodniczący Lubelskiej Okręgowej Izby Architektów. Takie oceny dają wiele do myślenia i o architektach, i o technikach budowlanych, i o inwestorach, i o decydentach akceptujących projekty techniczne, a potem odbierających gotowe już budynki.
Chaotyczna, przerosła kubaturowo architektura, fatalna w planie i estetyce wykonania zabudowa powstaje w wielu miastach Polski. Są jednak takie miasta, w których udało się rozwiązać problem podporządkowania nowej, prywatnej architektury określonej koncepcji.
Zamościowi szczególnie powinno zależeć na tym, aby nowa zabudowa miasta nie odstawała klasą od budowli i kamienic Starego Miasta. A jak jest w historycznym centrum?
W okresie socrealizmu (1949-1956)49 na zamojskiej starówce wzniesiono dwie kamienice. Kamienica wybudowana w 1956 r. na rogu zachodniej pierzei Rynku Wielkiego i ulicy Lenina (obecnie ul. Grodzka) otrzymała odpowiedni wystrój architektoniczny elewacji. W tym samym roku powstał jednopiętrowy dom podcieniowy przy Rynku Solnym (róg ulicy Zamenhofa). Został on także we właściwy sposób dostosowany do otaczającej go zabudowy.
Należy zauważyć, że obie realizacje były bardzo udane i nie przejawiały cech ówczesnej socrealistycznej architektury, takich jak monumentalne przeskalowanie zespołów miejskich i pojedynczych budynków czy stosowanie dowolnie interpretowanych form historycznego detalu.
Najgorszy okres inwestycyjny dla krajobrazu Starego Miasta przypada na lata 1967-1973. Wtedy to wzniesiono pięć budynków, które stanowią ewidentny dysonans z historycznie uformowana zabudową.
W 1967 roku na rogu ulicy Kościuszki i placu Wolności wybudowano czterokondygnacyjny „modernistyczny” biurowiec Przedsiębiorstwa Ceramiki Budowlanej. Później mieścił się w nim Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, a obecnie funkcjonuje Rejonowy Urząd Pracy.
Biurowiec Przedsiębiorstwa Ceramiki Budowlanej wybudowany w 1967 r. na rogu ul. Kościuszki i pl. Wolności.
W 1970 roku na rogu ulic Greckiej i Staszica wybudowano jednopiętrową kamienicę. Interesujący jest fakt, że była to nieruchomość prywatna. W okresie 1945-1989 w obrębie Starego Miasta tylko trzy kamienice pozostawały w rękach prywatnych. Wszystkie inne zostały skomunalizowane. W latach 80. XX w. kamienica została sprzedana w związku z wyjazdem właścicieli z Zamościa. Obecnie mieści się w niej Zakład Doskonalenia Zawodowego.
Budynek Zakładu Doskonalenia Zawodowego z ok. 1970 r. przy ulicy Staszica 4.
Hotel „Renesans” wybudowany w 1971 r. przy ulicy Greckiej.
W 1971 roku przy ulicy Greckiej na fundamentach dawnego kościoła ormiańskiego wzniesiono hotel „Renesans”. Jego sztywna, trzykondygnacyjna, poziomo ułożona bryła rozpycha harmonijny układ form historycznego zespołu. Nazwa hotelu „Renesans” została nadana ze względu na to, że Zamość założono i wybudowano w okresie polskiego renesansu. Natomiast forma i wystrój obiektu kompletnie nie nawiązują do cech renesansowej architektury, tylko do socrealistycznego kiczu.
Podobnie obca w swoim otoczeniu jest kurtynowa elewacja budynku administracyjno-handlowego PAX-u, wybudowanego w 1972 r. u zbiegu ulic Lenina (obecnie Grodzka) i Przybyszewskiego (obecnie Kolegiacka).
Budynek PAX-u („Veritas”) wybudowany w 1972 r. u zbiegu ul. Lenina (obecnie Grodzka) i Przybyszewskiego (obecnie Kolegiacka).
W 1973 roku na rogu ulic Greckiej i Ormiańskiej, naprzeciwko prawego skrzydła hotelu „Renesans”, wybudowano Dom Rzemiosł Różnych. W ówczesnym czasie domy takie powstawały poza historycznym centrum miasta. Widocznie ten postawiono z „rozpędu”, nie dostrzegając różnic w formie i wystroju sąsiednich kamieniczek.
Dom Rzemiosł Różnych wybudowany w 1973 r. na rogu ulic Greckiej i Ormiańskiej.
Pięć wymienionych obiektów do dzisiaj pozostaje w strukturze zabudowy Starego Miasta w Zamościu. Ocena tego stanu rzeczy może być złożona.
Kostrowicki pisał, że: „można różnie interpretować, a nawet fałszować statystyki, sprawozdania, opinie i plany, ale krajobrazu nie da się zafałszować. Krajobraz zawsze daje świadectwa prawdy o gospodarce człowieka”.
Bogdanowski dowodził podobnie: „historyczny zabytkowy krajobraz jawi się jako surowy weryfikator poczynań gospodarczych, zwanych planistyczno-przestrzennymi. Toteż graniczy z paradoksem fakt, iż w całej swej powojennej działalności planowanie przestrzenne w PRL praktycznie ignorowało istnienie krajobrazu”.
Należy sądzić, że wybudowanie na przełomie lat 60. i 70. XX w. kontrowersyjnych w formie pięciu obiektów wynikało raczej z ignorancji władz niż niewiedzy projektantów. Architekci musieli dysponować odpowiednimi informacjami na temat rewaloryzacji założeń miejskich, chociażby z tego powodu, że już przed II wojną światową i tuż po niej Zachwatowicz i Wieczorkiewicz wskazali na potrzebę ochrony konserwatorskiej Starego Miasta.
Dopiero w 1976 roku, a więc trzy lata po wybudowaniu w 1973 r. Domu Rzemiosł Różnych, ostatniego kontrowersyjnego obiektu na Starym Mieście, powstał plan rewaloryzacji Zamościa wg projektów J. Macha i A. Piątka. Niestety, do dzisiaj nie doczekał się on realizacji.
Należy przypomnieć, że rewaloryzacji zespołów zabytkowych Krakowa i Zamościa poświęcono Uchwały Prezydium Rządu z 1974 r. W dniu 31 maja tegoż roku Rada Ministrów podjęła Uchwałę nr 139 o rewaloryzacji Zamościa, nadając temu przedsięwzięciu rangę ogólnopolską.
W ciągu dwudziestu lat (1974-1994) odnowiono ok. 60% zabudowy mieszkalnej na starówce, wprowadzając m.in. nową infrastrukturę: kanalizację i centralne ogrzewanie.
W dniu 14 grudnia 1992 r. zamojskie Stare Miasto zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO. Jest jednym z ponad 830 obiektów chronionych przez społeczność międzynarodową w 138 krajach świata.
Fakt ten zobowiązuje władze miasta i podległe mu służby: planistyczne, urbanistyczne, architektoniczne i konserwatorskie do szczególnej troski o krajobraz kulturowy miasta. Ochrona powinna polegać m.in. na bardzo starannym wstawianiu nowych budynków-plomb w zabytkową strukturę miasta.
W pierwszych latach XXI w. powstały tylko dwie realizacje plombowe, których właścicielami są osoby fizyczne. Kamienicę z arkadami u zbiegu ulic Ormiańskiej i Bazyliańskiej wybudowano w 2000 r.
Kamienica z arkadami u zbiegu ulic Ormiańskiej i Bazyliańskiej wybudowana w 2000 r.
„Corner PUB” w nowej kamienicy u zbiegu ulic Żeromskiego i Bazyliańskiej wybudowanej w 2005 r.
W kamienicy wybudowanej w 2005 r. u zbiegu ulic Żeromskiego i Bazyliańskiej, w jej narożu, utworzono „Corner PUB”.
Obie kamienice należy zaliczyć do nadzwyczaj udanych, ponieważ zawierają tak charakterystyczne motywy kamieniczek zamojskich, jak arkadowe podcienia i lukarny w dachach.
Porównajmy fotografie nowych budynków z fotografią, na której przedstawiono fragment Rynku Wielkiego. Po lewej stronie widzimy reprezentacyjne kamienice ormiańskie, położone w północnej pierzei Rynku. Natomiast na wprost widzimy „typowe” kamieniczki Zamościa, które wyznaczają kanon architektoniczno-krajobrazowy zamojskiej starówki. Porównanie jednoznacznie dowodzi, które budynki stanowią dysonans w historycznej strukturze zabudowy.
Na fotografii widzimy Stare Miasto w Zamościu z lotu ptaka. W legendzie opisano: obiekty o wyjątkowych wartościach urbanistyczno-architektonicznych; obiekty powstałe w latach 70. XX w. obce historycznej strukturze zabudowy oraz dwie kamienice wybudowane w 2000 i 2005 r., które znakomicie wpisują się w krajobraz miasta.
Obecnie na Starym Mieście nie ma wolnej parceli pod nowe budynki. Odnawia się te kwartały zabudowy, które objęte są planem rewaloryzacji. Dlatego całą uwagę należałoby skupić na pięciu obiektach i zastanowić się, w jaki sposób przystosować je do otaczającej zabudowy.