Wartości urbanistyczno-architektoniczne Starego Miasta w Zamościu
Zamościowi poświęcono wiele rozpraw naukowych, w których udowadniano jego szczególne walory urbanistyczno-architektoniczne. Oto Jan Zamoyski, polski magnat, mąż stanu, mecenas kultury i człowiek wszechstronnie wykształcony, potrafił praktycznie zrealizować założenia projektowa włoskich teoretyków-urbanistów budowy „miast idealnych”.
Podkreślmy, że autorzy koncepcji „miasta idealnego” nie identyfikowali jej tylko z graficznym schematem planu miasta, lecz z ideą planowania organizmu miejskiego, racjonalnego i pięknego, doskonałego programowo i przestrzennie, najpełniej odpowiadającego wymaganiom człowieka nowej epoki.
Zamość jest tym szczęśliwym miastem, ocalałym z zawieruch wojennych, w którego budowle zostały wpisane autentyczne fazy rozwojowe na przestrzeni 430 lat.
Wiktor Zin uważał, że plan miasta stanowi udany kompromis między teoretycznymi projektami zawartymi w traktatach włoskich a topografią terenu. Podstawowa zasada to osiowe sprzężenie miasta i rezydencji magnackiej w ramach jednego wielofunkcyjnego organizmu, ujętego wspólnym bastionowym systemem obronnym rozplanowanym wg ścisłych reguł geometrii.
Wyniki badań wielu autorów dowodzą, że plan miasta musiał być rozpracowywany graficznie. Nie był jednak dziełem statycznym. Dynamizm założeń, wielość bieżących korekt wynikały z konfiguracji terenu oraz koncepcji rozwoju miasta i rezydencji, które proponował Zamoyski. Kompozycja przestrzenna miasta i rezydencji otoczonych fortyfikacjami jest klasycznym przykładem układu urbanistycznego sprzężonego zespolonego.
Monumentalne gmachy miasta: rezydencja. Kolegiata. Akademia z bursą. Gilda Kupiecka. Arsenał, ratusz, wzorcowe kamienice, były dziełem Bernarda Moranda. Gmachy publiczne podnosiły splendor miasta, służyły celom wyrażonym w umieszczonych na ich fasadach łacińskich inskrypcjach. Reprezentacyjne budowle sytuowano na obrzeżu siatki ulic, szczególnie u wylotu ulic biegnących równoleżnikowa. Rozmieszczono i zaplanowano je tak. aby tworzyły strefy życia duchowego i umysłowego oddzielnie od funkcji handlowo-rzemieślniczej. Życie duchowne i naukowe skupione było w Kolegiacie i Akademii Zamojskiej, administracyjno-prawne w ratuszu, gospodarczo-handlowe w Gildzie Kupieckiej i na rynkach.
Piękno „perły Renesansu” wyrażają barwy i kształty zabytkowych kamienic30. Szczególny charakter mają przyrynkowa kamienice ormiańskie. Położone w północnej pierzei Rynku Wielkiego, w linii ratusza, są największą jego ozdobą. Ich barwne fasady, niezwykła dekoracyjność bogatych kompozycji sztukatorskich fryzów. ornamenty roślinno-zwierzęce i ozdobne grzebieniowa attyki przypominają sztukę orientalną. Kamienice te, otrzymują często nazwy od charakterystycznych płaskorzeźb, np. kamienica „Pod Madonną”. kamienica „Pod Małżeństwem”, zwana również „Szafirową”, czy kamienica „Pod Aniołem”.
Wraz z budowlą miasta postępowały prace nad fortyfikacjami. W latach 1586-1593 wg planu Bernarda Moranda usypano ziemne fortyfikacje bastionowa w celu szybkiego obwarowania miasta. Ich narys nie odbiegał od obecnie zachowanego obwodu głównego.
Po 1592 roku rozpoczęto prace murarskie przy fortyfikacjach bastionowych. Około 1618 r. plan miasta został zamknięty siedmiobokiem kurtyn z bastionami systemu nowowłoskiego.
W latach 1618-1630 dokonano modernizacji fortyfikacji wg projektu Andrei dell Aqua. Wykonane prace okazały się bardzo potrzebne, gdyż w 1648 r. twierdza zamojska oparła się wojskom Bohdana Chmielnickiego, a w 1656 r. wojskom szwedzkim Karola X Gustawa.
Okres pierwszej przebudowy Zamościa nastąpił w latach 1648-1700 i został wymuszony przez kataklizmy pożarów z 1658 r. i 1672 r., ten drugi pożar należy zaliczyć do największych w XVII w. Spłonęło wtedy ok. 85% zabudowy miasta.
Klęski dynamizowały nich budowlany. Mieszczanie na swoich działkach zaczęli wznosić solidne murowane domy. W latach 1685-1694 Jan Michał Link dokonał kolejnej modernizacji twierdzy. W latach 1689-1690 nastąpiła pierwsza przebudowa pałacu. Nadbudowano drugie piętro, a wnętrza rezydencji zostały zmienione i wzbogacone.
Okres drugiej przebudowy przypada na lata 1700-1809. Prace budowlane były prowadzone przy ratuszu, gdzie wybudowano (1767-1768) wachlarzowe schody frontowe. W latach 1760-1775 Kolegiata otrzymała barokową wieżę, a nieco wcześniej, bo w 1720 r. postawiono wysoką wieżę przy kościele Franciszkanów. W latach 1769-1774 powstał nowy klasztor Klarysek, przy południowej pierzei Rynku Wodnego.
Głównym dziełem przestrzennym tego okresu była przebudowa renesansowego pałacu na rezydencję barokową. Siedzibę Zamoyskich zamieniono w wielki dwupiętrowy, późnobarokowy zespół pałacowy z bocznymi pawilonami i oficynami. Budynki otrzymały dachy mansardowe. Barokowe założenie uzupełniały kompozycje ogrodowe i szpalery drzew. W takim stanie rezydencja przetrwała do 1821 r., kiedy miasto zostało przejęte na własność rządu Królestwa Polskiego.
Analizując kolejne fazy rozwoju, można zobaczyć, jak systematycznie dokonywały się przemiany poszczególnych fragmentów układu. Istniały związki przyczynowy i przestrzenny między następującymi po sobie fazami. Zin ujął to tak: „Rozwój miasta w ciągu XVIII w. -kiedy to renesansowo-barokowy Zamość osiągnął pełnię kompozycji trójwymiarowej -nazwano okresem drugiej przebudowy układu. Był to bowiem wciąż jeszcze harmonijny, twórczy rozwój pierwotnej koncepcji. Nie został przerwany nawet rozbiorem kraju”.
Przełom XVIII i XIX w. okazał się schyłkowy dla istniejącej fazy miasta. Integralnie i harmonijnie powiązane ze sobą dwa elementy układu miasta: fortyfikacje oraz zespół pałacowo-miejski zaczęły żyć odrębnie. Na 57 lat dominująca stała się funkcja wojskowa.
W tym okresie możemy wyróżnić dwa etapy twierdzy: Księstwa Warszawskiego (1809-1815) i Królestwa Kongresowego (1815-1866).
Już w 1809 roku przystąpiono do przebudowy, umocnienia i modernizacji fortyfikacji. W toku prac ziemnych poszerzono wiele militarnych dzieł i baterii zewnętrznych. Jednak planowe działania nadające miastu charakter militarny powodowały zmianę funkcji i formy architektonicznej wielu obiektów.
W nadbudowanym i pozbawionym całkowicie wystroju pałacu Zamoyskich umieszczono szpital. W 1840 r. ratusz zamieniono na więzienie, a w budynku usunięto attykę. Wojsko zajęło na koszary gmach Akademii, tak jak i kościół Franciszkanów. Kościoły Reformatów i Klarysek przeznaczono na magazyny. Przebudowany zespół Bonifratrów zamieniono na zajazd „Pod Karpiem”. Ze względu na niebezpieczeństwo zawalenia się rozebrano klasztor Franciszkanów wraz z wieżą, kościół ormiański, klasztor Reformatów i scholasterię. Symbolem unifikacji budowli były stosowane z rozmachem jednakowa żółte tynki „modernizowanych” budynków. Żółty kolor zastosowano według gustu wielkiego księcia Konstantego.
Przekształcenia architektury miasta, likwidacja akcentów wieżowych, wyniosłych mansardowych dachów, koronkowych attyk, a także wielkość i forma nadszańców spowodowały, że miasto utraciło część swoich walorów jako kompozycja krajobrazowa. Nadal jednak pozostał jednolity, zwarty i bogaty układ przestrzenny, opasany fortyfikacjami.
Lata 1833-1866 to okres funkcjonowania zmodernizowanej twierdzy. W 1856 r. powstał plan, na którym przedstawiono wszystkie dzieła wewnętrzne i zewnętrzne obszaru obronnego.
Zaledwie dziesięć lat później nastąpił spadek znaczenia systemu obronnego Zamościa. Głównym powodem był rozwój sztuki wojennej XIX stulecia. Realizując decyzję wojskowych władz carskich z końca 1866 r. o likwidacji twierdzy, wysadzono w powietrze część murowanych kurtyn i zrzucono wały do fos.
W latach 1866-1918 pracowano nad planem regulacji zabudowy, który jednak nie został zrealizowany. Barierą dla rozwoju były problemy własnościowe gruntów. Wykorzystanie najatrakcyjniejszych terenów budowlanych ziem pofortecznych blokował spór z władzami wojsk rosyjskich.
Należy skonstatować, że w latach 1866-1918 Zamość stał się dla południowej Lubelszczyzny swoistym centrum, dla kraju zaś nadal jawił się jako „najdoskonalszy przejaw realizacji urbanistyki renesansowej”.
Gdy w 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, zaczęły się działania na rzecz przywracania miastu utraconego piękna. Było to zasługą nie tylko konserwatorów zabytków i władz państwowych, ale także rady miejskiej.
Jedną z pierwszych prac było przywrócenie ratuszowi dawnego wyglądu i jego pierwotnej renesansowej attyki. Następnie oczyszczono fasady kamienic w Rynku Wielkim z około pięćdziesięciu sypiących się balkonów. Monumentalne budowle miejskie odzyskały swój dawny wygląd i przeznaczenie. Była to pierwsza w Polsce tego typu rewaloryzacja zespołu miejskiego. Wykonano ją w latach 1936-1939 wg „Planu zabudowania Zamościa” opracowanego przez architekta Jana Zachwatowicza i urbanistę Władysława Wieczorkiewicza na zlecenie Urzędu Miejskiego w Zamościu.
Jak wspomina Jan Zachwatowicz: „Był to chyba pierwszy przykład oznaczenia obszaru ochrony konserwatorskiej dla historycznego zespołu miejskiego jako całości. Sprawa historycznych ośrodków miejskich oraz ich ochrony i rewaloryzacji była jeszcze wówczas in status nascendi – dojrzewała i jako pojęcie, i jako metoda dopiero po wojnie. Nawet w Karcie Weneckiej z 1964 r. zagadnienie to nie zostało należycie ujęte i skodyfikowane”.
Zespół staromiejski Zamościa wraz z fortyfikacjami został wpisany do rejestru zabytków 3 lipca 1936 r. Układ urbanistyczny z zespołem ok. 120 budowli architektury miejskiej i obronnej został zaliczony do zabytków klasy „0” o najwyższej wartości artystycznej.
Po drugiej wojnie światowej Jan Zachwatowicz i Władysław Wieczorkiewicz „projekt planu zabudowania Zamościa” z 1939 r. zamienili na plan miejscowy. Do idei w nim zawartych, wskazujących potrzebę pełnego odtworzenia historycznego układu, powracano w kolejnych, powojennych edycjach planów zagospodarowania przestrzennego miasta. Odbywało się to w opracowanym pod kierunkiem Stanisława Króla w 1969 r. planie ogólnym i pod kierunkiem Zofii Haman planie szczegółowym Starego Miasta; w opracowanym przez Andrzeja Piątka i Janusza Macha w 1976 r. planie rewaloryzacji Zamojskiego Zespołu Zabytkowego, a także w planie ogólnym opracowanym pod kierunkiem Kazimierza Koterby w 1994 r., który obowiązywał do końca 2003 r.
Obecnie w Zamościu obowiązuje nowy miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, który opracowano w 2006 r. w Jeleniogórskim Biurze Planowania i Projektowania. Ostatnie opracowania planistyczne, które dotyczą projektów odtworzenia XIX-wiecznych terenów pofortecznych, powstały na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej, w Zakładzie Krajobrazu Otwartego i Budowli Inżynierskich.
Przedstawione, w wielkim skrócie, zagadnienie rozwoju urbanistyczno-architektonicznego Starego Miasta w Zamościu dowodzi wyjątkowości organizmu miejskiego stworzonego przez Jana Zamoyskiego i Bernarda Morando. Przez ponad 430 lat swojego istnienia układ urbanistyczny pozostał praktycznie niezmieniony, a architektura kamieniczek i monumentalnych budowli została w większości przywrócona do pierwotnej formy.