Zamość – Rynek Wielki – Ratusz – Kamienice podcieniowe

10. W sąsiedniej wąskiej izbie ekspresyjnie wyeksponowano męczeństwo i walkę ludności Zamojszozyzny w okresie okupacji hitlerowskiej (autor scenariusza M. Gąszczykowa). Ten tragiczny i bohaterski okres dokumentują fotokopie ilustrujące eksterminację ludności polskiej oraz 2 plastyczne plany sytuacyjne bitew partyzanckich z okupantem — pod Wojdą (30 XII 1942) i pod Zaboreeznem (1 II 1943). Szersza ekspozycja poświęcona tej problematyce znajduje się w Rotundzie.

Stała wystawa kultury ludowej regionu zamojskiego urządzona jest na II piętrze w 5 izbach, wg scenariusza Janiny Petery, etnografa z Muzeum Okręgowego w Lublinie (zob. plan izby 11—15).

11. Sień przy klatce schodowej wypełniają różne eksponaty sztuki ludowej, a więc pisanki, korowaje (uroczyste ciasto weselne), wieńce dożynkowe, wycinanki, pająki, zabawki, skrzynia malowana oraz obiekty powojennej rzeźby ludowej o tematyce związanej z pracą.

12. Czarna kuchnia z XVIII w., sklepiona kolebkowo, zawiera znakomicie zachowane urządzenia: piec chlebowy i niski trzon kuchenny z otwartym paleniskiem i kociołkami. Nad trzonem szeroki otwór kominowy.

13. Izba wielka frontowa, urządzona jako wnętrze chaty, z meblami i ozdobami ściennymi, zawiera najcenniejsze eksponaty sztuki ludowej. Okazały jest zbiór strojów regionalnych, skromniejszych letnich z płótna lnianego i bogatszych zimowych z sukna wełnianego. Godny uwagi jest kompletny strój weselny panny młodej, z tkaniny lnianej, haftowany oraz płótno lniane zdobione ręczną techniką drukowania i zespół narzędzi (deski, wałki) do zdobienia. Nadto znajdują się tu dzieła ludowej sztuki religijnej: obrazki drzeworytnicze, rzeźby św. Jana Nepomucena i Chrystusa Frasobliwego (m. in. z Andrzejówka, o tradycji gotyckiej), żelazne krzyże przydrożne oraz osobliwy nagrobek chłopski Marianny Paluch z Górecka, w kształcie drewnianej kapliczki, z 1867.

W 2 następnych izbach zgromadzono zabytkowe eksponaty ludowej kultury materialnej regionu zamojskiego.

14. W dużej izbie tylnej wyeksponowane są narzędzia rolne do uprawy roślin, do obróbki i przechowywania ziarna (m. in. stępa nożna, żarna), do przygotowania i przechowywania pożywienia, wreszcie narzędzia do prania (maglownice, tary, skopki).

15. Sąsiednia izba poświęcona jest dwom dziedzinom produkcji ludowo-rzemieślniczej: gancarstwu oraz uprawie i obróbce włókna lnianego. Oprócz koła garncarskiego i modelu pieca do wypalania naczyń eksponuje się tu przykłady z tradycyjnych ośrodków garncarstwa pd.-wsch. części Lubelszczyzny: Łążka, Krasnobrodu, Szczebrzeszyna, Hrubieszowa, Bidaczowa (siwaki). Dział tkactwa lnianego ilustrują międlice, ornamentowane przęślice, wrzeciona, kołowrotki oraz duży warsztat tkacki wykonany całkowicie z drewna.

Schodząc w dół można jeszcze zwiedzić na parterze 2 izby z ekspozycją.

16. Izba (d. sklep frontowy) z żelaznymi drzwiami, przesklepiona kolebkowo, jest miejscem wystaw czasowych.

17. Izba leżąca już w obrębie sąsiedniej kamienicy, też ze sklepieniem kolebkowym, stanowi salę przyrody, chętnie odwiedzaną przez dzieci i młodzież. Jest tu bogaty przedwojenny zbiór kilkudziesięciu wypchanych ssaków i ptaków oraz kolekcja motyli. Ze względu na trudności lokalowe nie są udostęp-’ niane zwiedzającym zabytki archeologiczne.

Nr 24 — kamienica Pod Małżeństwem lub Szafirowa swoje dawne, pochodzące z XVII w. nazwy zawdzięcza nie istniejącym dziś przedstawieniom i pierwotnej polichromii. Wizerunek „małżeństwa’’ mógł zniknąć z fasady już w końcu XVII w., gdy budynek był własnością dominikanów. Dzięki zachowanej specyficznej dekoracji fasady jest to chyba najbardziej typowa z ormiańskich kamienic w Zamościu. Została wzniesiona w 2 ćwierci XVII w. jako piętrowa z attyką przez ormiańskiego kupca Torosza lub jego następcę, który pozostawił swój ormiański gmerk z inicjałami GP na kartuszu w portalu wejściowym pod arkadami. Fasada wyróżnia się dwoma fryzami: dolny z ornamentami geo-metryczno-plecionkowymi, górny z płaską stylizowaną dekoracją roślinną, podobną do tzw. maure-ski; obydwa o cechach orientalnych, zgodnych z gustem ormiańskiego zleceniodawcy. Attyka z pila-strami i hermami została wykorzystana przy nadbudowie II piętra przed 1900.

'Wnętrza zachowały wiele ze swego pierwotnego układu. W wielkiej izbie tylnej, krytej stropem belkowym, istnieje wystrój z 2 ćwierci XVII w., a więc przy ścianie od podwórza 4 filary z przysadzistymi półkolumnami rzymsko-doryckimi, ujmujące okna i drzwi wyjściowe, a także fragmenty polichromowanego fryzu z medalionami i ornamentami roślinnymi. Wnętrze to zostało połączone z sąsiednią kamienicą nr 26 i służy celom muzealnym jako magazyn zbiorów.